دریچه‌ی میترال؛ تنگی دریچه میترال و خطرات

قلب انسان از چهار حفره تشکیل شده است: دو دهلیز (atrium) در بالا و دو بطن (ventricle) در پایین. حفره‌های دهلیز و بطن از طریق دریچه‌ی میترال Mitral valve (دو-لتی) در سمت چپ و دریچه‌ی تری‌کاسپید Tricuspid valve (سه‌لتی) در سمت راست از یکدیگر جدا می‌شوند. این دریچه‌ها از بازگشت خون به دهلیزها در زمان انقباض قلب (سیستول) جلوگیری می‌کنند. در ابتدای شریان‌های بزرگ (آئورت و شریان ریوی) نیز دریچه‌های سه‌لتی سینی قرار دارند که مانع از بازگشت خون به قلب در زمان دیاستول (استراحت قلب) می‌شوند. 

فیزیولوژی جریان خون در بدن به چه صورت است؟

خون تیره و کم‌اکسیژن از بطن راست از طریق شریان ریوی به ریه‌ها فرستاده شده و در آنجا تبادل اکسیژن میان کیسه‌های هوایی و مویرگ‌های خونی صورت می‌گیرد. نتیجه‌ی این تبادل، خروج خون روشن و اکسیژن‌دار از ریه‌ها توسط دو جفت سیاهرگ‌ ریوی است که به دهلیز چپ تخلیه می‌شوند. سپس خون اکسیژن‌دار از دهلیز چپ وارد بطن چپ شده و از آنجا از طریق شریان آئورت به سراسر بدن پمپ می‌گردد. در ارگان‌ها تبادل اکسیژن و مواد غذایی صورت گرفته و کربن دی اکسید و مواد زائد به جریان خون برگردانده می‌شود. خون حاوی کربن‌ دی اکسید اکنون خون تیره و کم‌اکسیژن به حساب می‌آید که از طریق بزرگ ‌سیاه رگ زیرین و زبرین به دهلیز راست و سپس به بطن راست انتقال یافته و سپس چرخه‌ی تازه‌ای را آغاز می‎کند.

دریچه‌ی میترال چه خصوصیاتی دارد؟

دریچه‌ی میترال یا دو-لتی ساختاری متشکل از بافت پیوندی است که جریان یک طرفه‌ی خون از دهلیز چپ به بطن چپ را تسهیل نموده و از بازگشت خون در جهت معکوس در زمان انقباض قلب ممانعت به عمل می‌آورد. این دریچه در دیاستول باز بوده و در زمان انقباض عضله‌ی قلب بسته می‌شود. بسته‌شدن آن منجر به شنیده شدن صدای اول ضربان قلب خواهد شد. صدای دوم براثر بسته‌ شدن دریچه‌های سینی در ابتدای دیاستول ایجاد می‌گردد. 

بیماری‌های دریچه‌ی میترال آثار و پیامدهایی جدی از قبیل نارسایی قلبی و بروز آریتمی‌ها (ضربان نامعمول قلب) و متعاقباً ایجاد لخته‌ها‌‌ی خونی و حتی مرگ را به‌دنبال خواهد داشت. بنابراین، تشخیص و درمان به‌موقع این ناهنجاری‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

اختلالات دریچه‌های قلب کدامند؟ 

درخصوص هریک از دریچه‌های قلب، دو وضعیت ناهنجاری قابل تصور است: تنگی دریچه (stenosis) و نارسایی دریچه (insufficiency) یا به اصطلاح دیگر برگشت خون از آن و رگورژیتاسیون (regurgitation).

تنگی دریچه‌ی میترال به چه معناست؟

تنگی دریچه‌ی میترال اغلب در افراد جوان و به‌دنبال روماتیسم قلبی رخ می‌دهد. تنگی دریچه به بزرگ‌شدن حفره‌ی دهلیز چپ به‌دنبال احتباس حجم بیشتری از خون در داخل آن در پایان انقباض دهلیزی می‌انجامد. اتساع دیواره‌ی دهلیز و تغییر ساختار قلب به بروز اختلالات هدایتی و پدیدآمدن آریتمی‌های قلبی (مانند فیبریلاسیون دهلیزی) و احساس تپش قلب خواهد انجامید. آریتمی خطر ایجاد لخته در حفره‌ی قلب و آمبولی آن به نواحی دیگر مانند شریان‌های مغزی را افزایش می‌دهد و افراد مبتلا به تنگی دریچه‌ی میترال و فیبریلاسیون دهلیزی ناشی از آن، در معرض خطر سکته‌های مغزی قرار دارند.

علاوه بر آن، بطن‌ چپ به‌دلیل عدم دریافت خون کافی در طی دیاستول، قادر به پمپ کردن حجم کافی از خون روشن به تمامی اعضای بدن نخواهد بود و اصطلاحاً دچار نارسایی می‌گردد. برون‌ده قلبی پایین و نرسیدن خون کافی به ارگان‌های حیاتی چون مغز منجر به بروز حملات پیش‌سنکوپ (با علائم بی‌حالی و گیجی) و سنکوپ یا از دست دادن هوشیاری خواهد شد. از طرف دیگر، خون باقی‌مانده در دهلیز به ریه‌ها که در مسیر جریان خون، دقیقاً در پشت دهلیز چپ قرار دارند، پس رانده می‌شود و منجر به بروز ادم ریوی و متعاقب آن تنگی نفس و سرفه‌ی حاوی خلط صورتی ‌رنگ می‌گردد. نارسایی قلب چپ، به‌مرور سمت راست قلب را نیز تحت تأثیر قرار داده و ادم اندام‌ها به‌دلیل پس رانده شدن خون به پشت دهلیز راست رخ خواهد داد. پزشک از طریق معاینه‌ی فیزیکی و گوش دادن به صدای قلب، سوفل (صدای اضافه) ناشی از تنگی دریچه‌ی میترال را دریافته و تشخیص خود را از طریق اکوکاردیوگرافی تایید می‌نماید.

علت تنگی دریچه‌ی میترال چیست؟

شایع‌ترین علت تنگی دریچه‌ی میترال، ابتلا به بیماری تب روماتیسمی حاد به‌دنبال عفونت درمان‌نشده‌ی گلو با باکتری استرپتوکوک در نظر گرفته می‌شود. آنتی‌ژن‌‌های این باکتری از نظر ساختاری مشابه با برخی آنتی‌ژن‌های قلبی بوده و پس از برطرف‌سازی عفونت توسط دستگاه ایمنی، این‌بار این آنتی‌ژن‌های خودی به‌عنوان عامل بیگانه تشخیص داده می‌شوند و سیستم ایمنی به آن‌ها حمله می‌کند. در درازمدت، این فرآیند منجر به بروز تنگی دریچه‌ی میترال می‌گردد. ناهنجاری‌های مادرزادی و رسوب کلسیم بر روی بافت دریچه نیز از علل دیگر به شمار می‌رود.

نارسایی شدید دریچه‌ی آئورت نیز ممکن است نشانه‌ها و معاینات تنگی دریچه میترال را تقلید نماید. در این وضعیت، بازگشت خون در زمان دیاستول از خلال دریچه‌ی آئورت نارسا، به برخورد آن با لت قدامی دریچه‌ی میترال و بسته‌شدن زودرس دریچه می‌گردد (پدیده‌ی آستین فلینت Austin Flint). 

تنگی دریچه‌ی میترال به چه صورت درمان می‌گردد؟

پزشک شما ممکن است برای کنترل علائم و پیشگیری از عوارض تنگی دریچه‌ی میترال داروهایی از دسته‌های داروهای ضدانعقاد، داروهای مدر، ضدآریتمی‌ها و بتابلوکرها تجویز نماید. داروهای ضدانعقاد و ضدآریتمی برای جلوگیری از اختلال هدایتی قلب و نیز تشکیل لخته که می‌تواند منجر به سکته‌ی مغزی گردد، به کار می‌روند. از داروهای مدر برای کاهش احتباس آب و اِدم ریه و اندام‌ها استفاده می‌شود و بتابلوکرها (مانند پروپرانولول که یک بتابلوکر غیرانتخابی گیرنده‌های سمپاتیک بتاست) جهت آهسته‌تر کردن ضربان قلب به کار می‌روند. آهسته‌تر کردن ضربان قلب، زمان بیشتری برای دیاستول در اختیار قلب قرار داده و بدین ترتیب برون‌ده قلبی را افزایش می‌دهد. 

درمان قطعی تنگی دریچه‌ی میترال

در موارد خفیف‌تر، بازکردن دریچه با بالون نسبت به درمان جراحی ارجحیت دارد. در برخی موارد که علائم با دارو قابل کنترل نبوده و تسکین ناشی از واردکردن بالون با شدت درگیری تناسبی ندارد، جراحی جهت اصلاح عیوب دریچه و یا تعویض کامل آن صورت می‌گیرد. 

نارسایی دریچه‌ی میترال چیست؟

نقص ساختاری دریچه‌ی میترال می‌تواند منجر به درست بسته نشدن آن در زمان انقباض قلب و متعاقباً بازگشت مقداری از خون بطن‌ چپ به دهلیز چپ گردد. این اختلال، به نارسایی عملکرد پمپ بطن‌ها به سراسر بدن می‌انجامد. تپش قلب و درد قفسه‌ی سینه، تنگی نفس و سرفه به‌دنبال تجمع خون در ریه‌ها، ادم اندام و ضعف و بی‌حالی ناشی از کمبود خون‌رسانی به شریان‌های مغزی از علائم نارسایی دریچه‌ی میترال است. پزشک با گوش دادن به صداهای قلب و یافتن سوفل رگورژتاسیون دریچه‌ی میترال و سپس تأیید آن به کمک اکوکاردیوگرافی به تشخیص دست می‌یابد.

نارسایی دریچه‌ی میترال به چه علت بروز می‌یابد؟

علل نارسایی دریچه‌ی میترال در دو بستر کلی قابل بررسی است. نخست، موارد حاد و اورژانسی به‌دنبال سکته‌ی قلبی یا تروما و سانحه‌ی وارد بر قلب که منجر به شوک کاردیوژنیک، کلاپس قلبی و عروقی (نرسیدن خون کافی به مغز و از دست رفتن هوشیاری) و ادم ناگهانی ریه می‌گردد. نوع دیگر روند مزمن‌تری داشته و به‌دنبال عفونت (اندوکاردیت) یا بیماری ایسکمیک قلب بروز می‌یابد. شایع‌ترین علت نارسایی دریچه‌ی میترال، افتادگی یا پرولاپس دریچه است. افتادگی دریچه به‌صورت اولیه، الگوی وراثتی داشته و از ساختار نامعمول لت‌های دریچه نشأت می‌گیرد. در موارد ثانویه، بیماری عروق کرونر یا روماتیسم قلبی عامل پرولاپس شناخته می‌شود. شدت علائم و سوفل ناشی از افتادگی دریچه‌ی میترال با کاهش حجم خون عبوری از خلال دریچه بیشتر می‌گردد. درنتیجه انجام ورزش‌های شدید و دهیدراتاسیون (کاهش آب بدن)، ممکن است بیماران بدون علامت را علامت‌دار کند. 

درمان نارسایی دریچه‌ی میترال چیست؟

درصورت وقوع نارسایی حاد دریچه، اقدام اورژانسی جهت احیای بیمار در اولویت قرار دارد. اکثر بیماران با نارسایی شدید و حاد دریچه‌ی میترال نیازمند جراحی فوری خواهند بود.

در موارد خفیف نارسایی دریچه، بخصوص در زمینه‌ی افتادگی و پرولاپس درمان ضرورتی نداشته و پیگیری مرتب بیمار جهت پایش وضعیت دریچه و تشدید علائم صورت می‌گیرد. در این افراد پرهیز از ورزش سخت و داروهای بتابلوکر تجویز می‌گردد. پزشک ممکن است داروهایی برای کم‌کردن احتباس مایع در ریه و اندام‌ها (داروهای مدر)، داروهای ضدانعقاد برای پیشگیری از تشکیل لخته و داروهای کاهنده‌ی فشار خون برای کاستن از تنش وارد بر دریچه تجویز نماید. جراحی ترمیم یا تعویض دریچه درمان قطعی برای جلوگیری از پیشرفت بیماری و بروز عوارض آن در نظر گرفته می‌شود. 

برای کم‌تر شدن علائم اختلالات دریچه‌ای چه کار کنیم؟

گرچه تغییر در سبک زندگی جایگاهی در درمان ناهنجاری‌های دریچه‌ای ندارد، اما برخی عادات سالم تغذیه‌ای از بروز علائم آزاردهنده‌ی آن مخصوصاً در افرادی که با دارو تحت درمان هستند، پیشگیری می‌کند. به‌عنوان مثال کم کردن مصرف قهوه، نمک، الکل و داروهای محرکی مانند داروهایی که در سرماخوردگی برای تخفیف علائم به کار می‌روند، و حفظ وزن مطلوب از طریق ورزش متعادل (و نه شدید) از اقدامات مؤثر در کاهش علائم و عوارض تنگی یا نارسایی دریچه‌ی میترال در نظر گرفته می‌شوند.