علائم ایدز ، پیشگیری، درمان و راه های انتقال آن

 

ویروس نقص ایمنی انسان Human immunodeficiency virus یا ویروس اچ آی وی (HIV) از خانواده‌ی رتروویریده و سرده‌ی لنتی‌ویروس‌ها یک ویروس آر اِن اِی دار تک‌رشته‌ای، با پلاریته‌ (سنس) مثبت است که کروی (با قطر حدود 120 نانومتر) و پوشش‌دار بوده و عمدتاً سلول‌های ایمنی اکتسابی از نوع ایمنی سلولی (سلول‌های T کمکی) را مورد هدف قرار می‌دهد.

به‌طور کلی، رتروویروس‌ها در سلول میزبان با کمک آنزیم ویروسی رونوشت‌بردار معکوس به ساخت دی اِن اِی پرداخته و آن را در داخل ژنوم میزبان ادغام می‌نماید. به این ترتیب عملکرد سلول و چرخه‌ی سلولی دچار اختلال می‌گردد. عفونت با رتروویروس‌ها (به جز ویروس اچ آی وی) معمولا به مرگ سلولی نمی‌انجامد؛ بلکه این ویروس‌ها انکوژن (سرطان‌زا) بوده و انواعی از تومورهای دستگاه رتیکولواندوتلیال (متشکل از سلول‌های ایمنی فاگوسیت‌کننده‌ی ماکروفاژ) و لنفوم‌ها و لوسمی‌ها (سرطان‌های لنف و خون) را ایجاد می‌نمایند.

به عنوان مثال، یکی از این رتروویروس‌های انکوژن، ویروس لنفوتروپیک سلول T انسانی نوع 1 (HTLV-1) است که منجر به ایجاد لنفوم تهاجمی سلول T بالغین می‌گردد.

 

ویروس اچ آی وی سلول‌های T کمکی را از طریق خاصیت سیتولیتیک (کشندگی) خود از بین برده و در کار ایمنی سلولی تداخل ایجاد می‌کند. وقتی که تعداد سلول‌های T به حدی کمینه برسد (کمتر از 200 سلول در هر سی‌سی)، نام سندرم نقص ایمنی اکتسابی Acquired immunodeficiency syndrome (به اختصار ایدز AIDS) به آن اطلاق می‌گردد. نقص ایمنی سلولی، افراد مبتلا به ایدز را در معرض طیف گسترده‌ای از عفونت‌های فرصت‌طلب باکتریایی (مانند سِل)، ویروسی و قارچی و نیز انواع سرطان‌ها قرار می‌دهد. 

 

تست های تشخیص ایدز

غربالگری عفونت با اچ آی وی به تمامی افراد بین سنین 13 تا 64 سال حداقل یک بار (و در افراد با رفتارهای پرخطر به‌طور مکرر) توصیه می‌شود؛ در زنان باردار نیز غربالگری در صورت رضایت فرد ضرورت دارد. غربالگری در وهله‌ی اول توسط تست‌های ایمنی آنزیمی (EIA) برای یافتن آنتی‌بادی‌های ساخته شده علیه ویروس صورت گرفته و به‌کمک تست وسترن بلات Western Blot تأیید می‌گردد. علائم 

راه های انتقال ایدز

راه‌های انتقال ویروس اچ آی وی عبارتند از:

• انتقال فرآورده‌های خونی
• تماس با سوزن آلوده
• رابطه‌ی جنسی 
• انتقال عمودی از مادر به نوزاد

بیشترین درصد سرایت در میان نوزادان مادر مبتلا به ویروس اچ آی وی دیده می‌شود؛ به همین دلیل این مادران نیازمند مراقبت‌ و توجه ویژه‌ و دریافت درمان‌های ضد رتروویروسی در طی بارداری و در صورت لزوم برنامه‌ریزی جهت انجام عمل سزارین در زمان زایمان خواهند بود.

هشدار: شیردهی نیز در مادران مبتلا به اچ آی وی یا ایدز ممنوعیت دارد.

شانس ابتلا به بیماری در مواجهه با سوزن آلوده (به‌عنوان مثال در بین کارکنان بهداشت و درمان) تنها حدود 3/0 درصد و در انتقال مقاربتی بسته به شرایط متغیر است. انتقال جنسی اچ آی وی در مردان ختنه‌شده کمتر گزارش شده است. در طی مواجهه‌ی حاد با ویروس، ممکن است ظهور آنتی‌بادی‌ها در خون و مثبت شدن تست الایزا (یا EIA) مدتی به طول بیانجامد. در صورت مشاهده علائم حتما به متخصص بیماری های عفونی و تب دار مراجعه کنید. در افرادی که مواجهه‌ی حتمی اخیر داشته‌اند، تست ریبونوکلئیک اسید (آر اِن اِی) قادر است زودتر از تست‌های آنتی‌بادی ابتلا یا عدم ابتلای فرد پرخطر را تعیین نماید.

 

بعد از چه زمانی علائم ایدز مشخص میشود

برخی از افراد در فاصله‌ی حدود 2 الی 4 هفته از ابتلا، تظاهراتی مشابه بیماری آنفلوانزا از خود نشان می‌دهند. این مرحله مرحله‌ی نخست و عفونت حاد اچ آی وی نامیده می‌شود و علائم آن ممکن است چندین روز تا چندین هفته به طول بیانجامد.

علائم ابتلا به ایدز

این علائم عبارتند از:

• تب
• لرز
• راش پوستی
• تعریق شبانه
• درد عضلانی
• گلودرد
• خستگی
• گره‌های لنفاوی برجسته
• زخم‌های دهانی

پس از این مرحله (درصورت وجود داشتن آن)، بیماری وارد فاز نهفتگی می‌شود. بدیهی است که این تظاهرات اختصاصی نبوده و در افرادی که فاقد مواجهه‌ی احتمالی با ویروس بوده‌اند، می‌توانند مطرح‌کننده‌ی طیف پرشماری از بیماری‌ها و عفونت‌های دیگر باشند. 

ممکن است علائم تا سال ها مشخص نشود

اکثر مبتلایان به ویروس اچ آی وی تا سال‌ها پس از ابتلا، بدون علامت باقی می‌مانند. اما به‌مرور زمان با کاهش عملکرد ایمنی، تظاهرات بالینی ابتلا به عفونت‌های فرصت‌طلب خود را نشان خواهند داد.

از جمله این عفونت‌ها می‌توان به عفونت‌های قارچی کاندیدا در دهان و مری، اسهال‌های ناشی از سیتومگالوویروس و ارگانیسم‌های انگلی و عفونت تنفسی با عامل سِل و آبسه‌های مغزی توکسوپلاسمایی و مننژیت قارچی اشاره کرد.

هم‌چنین انواعی از سرطان‌های وابسته به اچ آی وی مانند سارکوم کاپوسی و لنفوم غیر هوچکین و طیفی از سرطان‌های غیروابسته به اچ آی وی مانند سرطان کبد و سرطان ریه در ارتباط با این عفونت شناخته شده اند. بار ویروس اچ آی وی عموماً در طی یک سال از ورود عفونت به بدن میزبان به یک سطح ثابت می‌رسد؛ با این حال به‌طور متوسط تعداد سلول‌های T کمکی در خون در هر سال حدود 50 عدد به ازای هر سی‌سی کاهش می‌یابد.

البته طول دوره‌ی کمون و یا مرحله‌ی ثانوی نهفتگی در افراد مختلف، متفاوت است و ممکن است از کمتر از یک سال تا بیش از 15 سال متغیر باشد. برای درمان و پیشگیری و شناسایی بیماری ایدز حتما به متخصص بیماری ه افراد مبتلا به ویروس اچ آی وی می‌توانند زندگیِ طولانی و سالمی داشته باشند و با کنترل مادام‌العمر بیماری به کمک داروهای ضد رتروویروس از پیشرفت بیماری به مرحله‌ی سوم عفونت یا سندرم نقص ایمنی اکتسابی (ایدز) جلوگیری نمایند.

تعداد اندکی از بیماران، حتی بدون درمان نیز وارد مرحله‌ی ایدز نمی‌شوند و سطوح بالای سلول‌های T کمکی و سطح پایینی از آر ان ای ویروسی را برای سال‌ها حفظ می‌کنند. از طرف دیگر برخی از افراد سریعاً به مرحله‌ی بیماری پیشرفته می‌رسند. فاکتورهای ویروسی و نیز ایمنی میزبان هردو نقش مهمی در سیر طبیعی بیماری با ویروس اچ آی وی دارند. 

 

درمان ایدز

هدف از درمان عفونت اچ آی وی پیشگیری از بروز بیماری علامت‌دار و کاهش مرگ و میر به علت ایدز و عوارض عفونت‌های فرصت‌طلب است. پیش از سال 1987 و کشف زیدووُدین Zidovudine به‌عنوان نخستین داروی ضد رتروویروسی، بار بیماری ایدز و عفونت اچ آی وی بسیار بالا بوده و بسیاری از افراد دیر یا زود به مرحله‌ی سوم و سندرم نقص ایمنی دچار می‌شدند.

با معرفی داروهای ضد رتروویروسی و به خصوص در سال 1996 که رژیم درمانی ضد رترو ویروسی بسیار فعال highly active antiretroviral therapy) HAART) ارائه گردید، پیامدهای ناگوار بیماری به نحوی چشم‌گیر تخفیف یافته است. هم‌چنین میزان انتقال بیماری از مادران مبتلا به اچ آی وی به نوزادان خود چه در طول دوره‌ی بارداری و چه در زمان زایمان که بیشترین خطر را به خود اختصاص می‌دهد، کاهش قابل توجهی را نشان داده است.

در حال حاضر بیش از 20 داروی مختلف از 5 کلاس دارویی برای درمان عفونت اچ آی وی در دسترس قرار دارند و ترکیب‌هایی از این داروها در رژیم دارویی HAART به کار برده می‌شوند. 

کلاس های دارویی درمان ایدز

این کلاس‌های دارویی عبارتند از:

• مهارکننده‌های آنزیم رونوشت‌بردار معکوس نوکلئوزیدی (مانند امتریسیتابین، تنوفوویر و زیدووُدین) و غیرنوکلئوزیدی (افاویرنز)
• مهارکننده‌های پروتئاز (مانند ایندیناویر و ریتوناویر)
• مهارکننده‌ی اینتگراز (مانند رالتگراویر) 
• ادغام (انفوویرتاید)

اخیراً آنتاگونیست‌های گیرنده‌ی ویروس HIV و مهارکننده‌های عملکرد پس از اتصال به سلول نیز به این دسته‌ها اضافه شده اند. 

امتریسیتابین یکی از داروهای بسیار موثر در پیشگیری و درمان عفونت با ویروس HIV بوده که از طریق جایگزینی نوکلئوزیدی و مهار آنزیم رونوشت‌بردار معکوس HIV (که آنزیمی حیاتی برای ویروس محسوب می‌گردد) از تکثیر آن جلوگیری می‌نماید.

امتریسیتابین عوارض جانبی چندانی نداشته و عمدتاً تنها برخی ناراحتی‌های گوارشی درخصوص آن گزارش شده است.

ترکیب امتریسیتابین با تنوفوویر (داروی دیگری از همان گروه) و یا ترکیب سه‌جزئی با افاویرنز (داروی غیرنوکلئوزیدی مهار آنزیم رونوشت‌بردار معکوس) به‌عنوان درمان تلفیقی ایدز کاربرد دارد.

عوارض جانبی افاویرنز عبارتند از:

• راش پوستی (که ممکن است شدید باشد)
• تهوع
• سردرد
• خستگی 
• اختلالات خواب

هم‌چنین افسردگی، افکار خودکشی، مشکلات کبدی و تشنج نیز مواردی هستند که در مصرف افاویرنز گزارش شده اند.

علاوه بر داروهای ضد رتروویروسی، پروفیلاکسی دارویی (داروهای پیشگیری‌کننده) دربرابر عفونت‌های فرصت‌طلب باکتریایی یا ویروسی، بسته به تعداد سلول‌های T کمکی در آنان در پروتکل درمانی افراد مبتلا به اچ آی وی قرار گرفته است. 

علی‌رغم وجود گزینه‌های پرشمار ترکیب‌های HAART برای درمان، در حال حاضر درمان قطعی برای عفونت اچ آی وی وجود ندارد.

تلاش‌ها برای ساخت واکسن موثر علیه این ویروس تاکنون بی‌نتیجه مانده است. درعوض، کاهش رفتارهای پرخطر و انجام آزمایش اچ آی وی در افراد با ریسک مواجه‌ی بالا بخش جدا نشدنی از کنترل این بیماری را به خود اختصاص داده است. هرچه درمان سریع‌تر و با تعداد بالاتری از سلول‌های T کمکی در خون آغاز شود، پیش‌آگهی بیماری بهتر بوده و بدین ترتیب، لزوم غربالگری به دفعات مناسب با توجه به ریسک فاکتورهای بیمار و نیز انجام آزمایش آنتی‌بادی یا آر اِن ای، در صورت نیاز و بسته به زمان مواجهه‌ی احتمالی یا قطعی مشخص می‌شود.