دیابت یا قند خون چیست و چگونه درمان می‌گردد؟

 

دیابت یا بیماری قند خون بالا، یک بیماری مزمن و پر عارضه است که میلیون‌ها انسان در سراسر جهان با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. این بیماری بر اثر بالا رفتن گلوکز (قند خون) در بدن ایجاد می‌گردد و پیامدها و عوارض درازمدت و خطرناکی بر روی سیستم عروقی در نقاط مختلف بدن برجای می‌گذارد. اگر نشانه های از بیماری دیابت (قند خون) دارید یا نیاز به مشاوره پزشکی دارید میتوانید از مشاوره آنلاین و نوبت دهی اینترنتی بهترین دکتر های متخصص غدد و متابولیسم استفاده کنید. این عوارض عروقی از دلایل عمده‌ی مرگ و میر در میان بیماران دیابتی به شمار می‌روند. دیابت عمدتاً با برخی بیماری‌های مزمن شایع دیگر مانند فشار خون، بیماری قلبی و نارسایی قلبی و اختلالات لیپیدی همراهی دارد و قادر است پیامدهای نامطلوب این امراض را در فرد مبتلا تشدید نماید. بنابراین، درمان دیابت، علاوه بر کنترل قند خون بالا، منوط بر اصلاح و برطرف‌سازی این اختلالات آزمایشگاهی و ساختاری در دستگاه قلبی و عروقی است. 

 

از کجا بدانیم که آیا دیابت داریم یا نه؟

غربال‌گری دیابت بهتر است در تمامی افرادی که 45 سال یا بیشتر دارند آغاز گردیده و هر سه سال یکبار تکرار شود. داشتن برخی عوامل خطرآفرین (ریسک فاکتورها) مانند:

• برخی اختلالات لیپیدی
•  بی‌تحرکی
•  شاخص توده بدنی بالا (بیشتر از 25)
• سابقه‌ی خانوادگی مثبت
•  فشار خون بالا
•  سندرم تخمدان پلی کیستیک
• و برخی علائم مطرح‌کننده اختلالات قند خون مانند آکانتوز نیگریکانس Acanthosis-Nigricans (خطوط سیاه در محل چین‌های بدن، مانند زیر بغل) ضرورت غربال‌گری را حتی در سنین پایین‌تر توجیه می‌نماید.

برای غربال‌گری دیابت، چندین ابزار سنجش آزمایشگاهی به کار می‌رود:

• قند خون ناشتا (Fasting blood sugar=FBS)
• تست تحمل گلوکز خوراکی (Oral glucose tolerance test= OGTT)
• هموگلوبین A1C و قند خون تصادفی در یک نوبت. هموگلوبین A1C در اندازه‌گیری قند خون در بازه‌ی زمانی طولانی (سه ماه اخیر) و پیگیری نتایج درمان کاربرد دارد. 

فرد دیابتی به چه کسی گفته می‌شود؟

بنابر نتایج تست‌های ذکرشده، افراد در یکی از دسته‌های سالم، مبتلا به پیش ‌دیابت و مبتلا به دیابت قرار می‌گیرند.

• قند خون ناشتای مساوی یا بالاتر از 126
•  قند خون تصادفی مساوی یا بیشتر از 200 به همراه علائم
• نتیجه تست تحمل گلوکز خوراکی (بعد از 2 ساعت) برابر با 200 یا بیشتر 
• هموگلوبین A1C بالاتر یا مساوی 5/6%

موارد بالا مطرح‌کننده‌ی بروز دیابت در فرد هستند. اهمیت انجام این تست‌ها پیش از بروز عوارض برگشت‌ناپذیر قند خون بالا بر ارگان‌ها مشخص می‌گردد. 

چند نوع دیابت داریم؟

عمدتاً دیابت شیرین (دیابت ملیتوس) به انواع دیابت نوع 1، دیابت نوع 2، دیابت بارداری و برخی دیابت‌های ناشایع دیگر با منشا ژنتیکی تقسیم می‌گردد.

شایع‌ترین نوع دیابت، دیابت نوع 2 بوده که در بالغین و افراد مسن بیشتر روی می‌دهد.

دیابت نوع 1 چیست؟

دیابت نوع 1 که پیشتر نام دیابت وابسته به انسولین به آن اطلاق می‌گردید، اختلالی خودایمنی و نسبتاً ناشایع (در حدود 5 تا 10 درصد موارد) است که بر اثر واکنش ایمنی بدن علیه سلول‌های بتای جزایر لانگرهانس غده لوزالمعده (پانکراس) بروز می‌یابد. این سلول‌ها در ساخت انسولین که هورمون کاهنده قند خون است، نقش دارند. این بیماری بیشتر در میان کودکان و نوجوانان شیوع دارد و در همراهی با سایر بیماری‌های خود ایمن مانند هایپوتیروئیدیسم، نارسایی غدد فوق کلیه و کم‌خونی کشنده یافت می‌گردد. البته، امکان بروز دیررس آن در بالغین نیز وجود داشته و در این صورت سیر پیشرفت آهسته‌ی بیماری مسئول آن شناخته می‌شود. تفاوت عمده میان دیابت نوع 1 و نوع 2 در کاهش وزن افراد مبتلا به دیابت خود ایمن در مقایسه با افزایش وزن مشاهده شده در بیماران دیابت نوع 2 خلاصه می‌گردد. 

دیابت نوع 2 چه علائمی دارد؟

 

 

دیابت نوع 2 که پیشتر با نام دیابت غیروابسته به انسولین شناخته می‌شد، اختلالی شایع در بزرگسالان بوده و به‌دنبال افزایش وزن، بی‌تحرکی و سندرم متابولیک بروز می‌یابد.

سندرم متابولیک، خود شامل طیفی از تظاهرات و ناهنجاری‌های آزمایشگاهی از قبیل چاقی مفرط، فشار خون بالا، اختلالات لیپیدی و احتمال بالاتر خونریزی و ایجاد پلاک‌های عروقی می‌گردد.

برخلاف دیابت نوع 1 با منشأ خودایمنی، در این نوع از اختلال قند خون، سلول‌های تولیدکننده‌ی انسولین در پانکراس سالم بوده و مقادیر طبیعی و بعضاً افزایش یافته‌ای از انسولین تولید می‌نمایند. علت عمده دیابت نوع دو، ایجاد مقاومت گیرنده‌های سلولی نسبت به انسولین و در نتیجه کاهش ورود قند خون به درون سلول‌ها مطرح شده است. به نظر می‌رسد که چاقی با الگوی مرکزی (چاقی شکمی)، بی‌تحرکی و سندرم متابولیک به‌طور قابل توجهی در کاهش حساسیت گیرنده‌های سلولی نسبت به انسولین مؤثر بوده و بنابراین یکی از نخستین اقدامات در کنترل قند خون در مراحل ابتدایی بیماری و پیش از بیماری (پیش ‌دیابت)، گنجاندن فعالیت بدنی در برنامه‌ی روزانه و کاهش وزن در نظر گرفته می‌شود. 

البته باید دانست که امکان ابتلای افراد به دیابت نوع 2 در تمامی سنین وجود دارد. هم‌چنین بسیاری از افراد مبتلا به دیابت نوع 2 در بزرگسالی، به مرور زمان ممکن است به نارسایی غده پانکراس به دنبال مقاومت گیرنده‌های سلولی به انسولین دچار گردند و بنابراین، دیگر به درمان‌های اختصاصی دیابت نوع 2 (درمان‌های خوراکی) پاسخ ندهند. در این موارد، تجویز انسولین ضرورت می‌یابد. 

 

دیابت بارداری چیست؟

قند خون ناشتای کمتر از 95 و کمتر از 180 پس از یک ساعت از نوشیدن محلول گلوکز در افراد باردار، طبیعی در نظر گرفته می‌شود. دیابت بارداری تحت عنوان قند خون بالاتر از حد نرمال که نخستین بار در طول دوره بارداری شناسایی شده است، تعریف می‌گردد. این مادران، پیش از بارداری سابقه‌ای از دیابت نوع 1 یا 2 را ذکر نمی‌نمایند. دیابت بارداری علاوه بر تأثیرات نامطلوبی که ممکن است بر جنین در حال رشد در رحم مادر برجای بگذارد، در مواردی می‌تواند منشأ ایجاد دیابت نوع 2 پس از زایمان گردد. بنابراین درمان و پایش عوارض دیابت در بارداری از اهمیت ویژه‌ای در مراقبت‌های پیش از زایمان برخوردار خواهد بود. 

عوارض دیابت کدامند؟

عمده‌ی عوارض دیابت در دو دسته‌ی اختلالات عروق بزرگ (ماکروواسکولار) و نیز اختلالات عروق کوچک (میکروواسکولار) قابل طبقه‌بندی است. 

اختلالات عروق بزرگ به‌طور شایع پلاک‌ های آترواسکلروزی عروق تغذیه‌کننده‌ی قلب و اختلالات عروق محیطی (مانند لنگش عروقی) را دربرمی‌گیرد. اختلالات عروق کوچک شامل سه گروه: اختلالات عروق شبکیه ‌ی چشم (رتینوپاتی)، اختلالات عروق کوچک کلیه (نفروپاتی) و بیماری‌های عروق خون‌رسان به اعصاب (نوروپاتی) می‌گردد. بنابراین، معاینه‌ی سالانه‌ی چشم، اندازه‌گیری مقدار دفع پروتئین در ادرار به طور سالیانه و نیز ارزیابی نوروپاتی محیطی با کمک ابزارهای تشخیصی چون تست مونوفیلامان در بیماران دیابتی از اهمیت ویژه برخوردار است. 

نوروپاتی‌ در اندام تحتانی نخست به‌صورت احساس گزگز شدن و درد و سپس بی‌حسی پیشرونده‌ی اندام بروز می‌یابد. به نحوی که افراد قادر به حذر کردن از محرک‌های آسیب‌رسان نبوده و به‌راحتی و سهواً زخم‌هایی در اندام خود پدید می‌آورند. این زخم‌ها به‌دلیل خونرسانی ضعیف از قابلیت ترمیم کمتری برخوردار بوده و بنابراین مزمن می‌گردند. سوار شدن عفونت بر روی این زخم‌ها و نفوذ آن به بافت‌های عمقی‌تر مانند استخوان، منجر به بروز تظاهرات کلاسیک پای دیابتی در افراد با دیابت طول‌کشنده خواهد گردید. در برخی از موارد پای دیابتی، حذف بافت مرده (دبریدمان) و قطع عضو تنها راه چاره در برابر گسترش بیشتر عفونت خواهد بود. 

چه غذاهایی برای کنترل دیابت نوع 2 مفیدند؟

مانند تمامی بیماری‌های متابولیک، نخستین خط درمان، تغییر سبک زندگی و رژیم غذایی و گنجاندن فعالیت فیزیکی در برنامه‌ی روزانه خواهد بود. در خصوص دیابت نوع 2 توصیه به مصرف کربوهیدرات‌های پیچیده مانند غلات کامل، میوه، سبزیجات و شیر کم‌چرب می‌گردد. مصرف پروتئین‌های ماهی، تخم مرغ، گوشت بدون چربی، حبوبات، فرآورده‌های سویا و آجیل‌ها بر سایرین ارجحیت داشته و در مورد چربی‌ها نیز، چربی‌های غیراشباع و از نوع سیس توصیه می‌گردد. خوردن غذاهایی مانند گوشت، کره، پنیر و بستنی و مواد فرآوری‌شده و چربی‌های هیدوژنه در غذاهای سرخ‌کرده خطر ابتلا به مشکلات قلبی و عروقی را دوچندان می‌نماید. مصرف فیبر، پرهیز از نمک و فعالیت فیزیکی نیز از اهمیت سرشاری برخوردار است. 

آیا دیابت قابل درمان است؟

هدف از درمان‌های دیابت، کنترل قند خون و جلوگیری از بروز عوارض درازمدت آن است. به‌طور معمول شدت درمان، از فرد به فرد متفاوت بوده و برمبنای عوارض دارویی، خصوصاً عارضه‌ی بسیار خطرناک و کشنده‌ی برخی درمان‌های دیابت، یعنی هایپوگلایسمی (افت قند خون) تعیین می‌گردد. داروهای دیابت در دو دسته‌ی داروهای خوراکی کاهنده قند خون و انواعی از فرآورده‌های انسولین با طول اثر مختلف که به‌صورت تزریقی تجویز می‌گردند، جای خواهند گرفت. در دسته‌ی داروهای خوراکی، چندین کلاس دارویی مختلف با عوارض گوناگون شناخته شده‌اند. متفورمین متداول‌ترین این داروها و خط اول درمان دیابت نوع 2 محسوب می‌گردد. در درمان دیابت نوع 1 و دیابت بارداری از انسولین در نوبت‌های مختلف در طول روز استفاده می‌گردد. پزشک معالج برمبنای بیماری‌های همراه فرد و نیز ترجیحات شخصی وی از نظر پایبندی به درمان و امکان دریافت کمک از اطرافیان، ترکیب دارویی مناسب و زمان‌بندی بهینه منحصر به هر فرد را ارائه می‌نماید.