بازی درمانی چیست و چگونه انجام می‌شود؟

بازی درمانی یک نوع روش مشاوره یا روان درمانی است که بیشتر برای کودکان کاربرد دارد. بازی درمانی به این دلیل ابداع شد که بسیاری از کودکان نمی‌توانند احساسات خود را نشان بدهند یا مشکلاتشان را برای پدر و مادر و سایر بزرگسالان بازگو کنند. جلسات مشاوره به بازی کردن معمولی شبیه است ولی پتانسیل این را دارد که کمک‌های شگفت انگیزی به کودک بکند.

درمانگرانی که در حوزه‌ی بازی درمانی تخصص دارند، در حین بازی کودک را مشاهده می‌کنند و از طریق این مشاهده، نسبت به مشکلات کودک آگاهی می‌یابند. درمانگر یا مشاور می‌تواند به کودک کمک کند تا احساسات خود را بررسی کند و با مشکلات و اضطراب‌های خود کنار بیاید. در حین بازی، کودک شیوه‌های مقابله با استرس‌ها را یاد می‌گیرد و می‌آموزد که چگونه رفتارهای نامناسب خود را بهبود بخشد.

روانشناسان، روانپزشکان، مشاورین کودک و نوجوان و سایر متخصص‌های تربیتی می‌توانند بازی درمانی را انجام دهند؛ البته اگر دوره‌های لازم را دیده باشند. برخی از متخصصین کار درمانی، رفتار درمانی، فیزیوتراپ‌ها و مددکاران اجتماعی نیز از این رویکرد درمانی استفاده می‌کنند یا به انجام آن مشغول‌اند. در کنار متخصصین، دوره‌های آموزشی بازی درمانی برای مربیان مهد، آموزگاران و سایر افراد مشغول در مدارس و مهدکودک‌ها برگزار می‌شود و ممکن است این افراد نیز با این رویکرد آشنایی داشته باشند.

فواید بازی درمانی

طبق اعلام سازمان بین المللی بازی درمانی، تا ۷۱ درصد از کودکانی که در جلسات بازی درمان شرکت می‌کنند، تغییرات مثبتی دارند و مشکلات آن‌ها بهبود می‌یابد.

برخی از کودکان ممکن است در ابتدا با آن کنار نیایند ولی به مرور زمان اعتماد آن‌ها به درمانگر یا مشاور بیشتر می‌شود. هرچه اعتماد کودک و راحتی او با مشاور بیشتر شود، ارتباط بهتری با هم می‌گیرند و کودک در حین بازی خلاق‌تر و پرحرف‌تر می‌شود.

برخی از مزیت‌های بازی درمانی شامل موارد زیر است:

• پذیرش مسئولیت برای برخی از رفتارها
• یادگیری مهارت‌های خلاقانه‌ی حل مسئله‌
• کسب مهارت‌های کنار آمدن و مواجهه با مشکلات
• مناعت طبع
• همدلی و احترام به دیگران
• تسکین اضطراب‌ها
• یاد گرفتن بیان احساسات
• بهبود مهارت‌های اجتماعی
• تقویت ارتباطات خانوادگی

همچنین بازی درمانی می‌تواند باعث بهبود مهارت‌های کلامی یا افزایش مهارت‌های دستی کودک شود.

یادتان باشد که اگر کودک شما دچار اختلالات روانی یا جسمی است، بازی درمانی جایگزین داروها یا روش‌های درمانی اصلی نیست. گاهی می‌توان از این روش می‌توان به تنهایی بهره برد ولی در مواردی فقط می‌تواند به عنوان یک روش مکمل کاربرد داشته باشد. 

چه زمانی از بازی درمانی استفاده می‌شود؟

با وجود این که تمام افراد در تمام سنین می‌توانند از بازی درمانی سود ببرد، این رویکرد بیشتر برای کودکان ۳ تا ۱۲ سال استفاده می‌شود. بازی درمانی در شرایط مختلفی برای کمک به کودک به‌کار گرفته می‌شود، از جمله:

• پیش از اعمال جراحی یا برای کنار آمدن با بیماری‌های مزمن
• عقب ماندگی‌های تحولی و رشدی
• ناتوانی و ضعف یادگیری
• رفتارهای خشمگین و تهاجمی
• مشکلات خانوادگی مثل جدایی، طلاق یا مرگ یکی از نزدیکان
•  فجایع طبیعی یا بحران‌های مختلف
• کودک آزاری و تعرض
• اضطراب و افسردگی
• اختلال کم‌توجهی بیش فعالی (ADHD)
• اختلال طیف اوتیسم (ASD)

بازی درمانی چگونه انجام می‌شود؟

بین کودکان و بزرگسالان یک شکافی ارتباطی وجود دارد. تقریباً همه‌ی کودکان، در هر سن یا مرحله‌ی رشدی، مهارت‌های گفتاری بسیار کمتری نسبت به بزرگسالان دارند. برای همین ممکن احساساتی را تجربه کنند که قادر به توصیف آن نیستند. گاهی اوقات هم به بزرگسالان اعتماد ندارند و برای همین احساسات خود را مخفی می‌کنند. این از اتفاقی که در سمت کودکان می‌افتد.

در سمت دیگر، بزرگسالان هستند. والدین و دیگر افراد بالغ در بسیاری از مواقع نمی‌توانند نشانه‌های کلامی و غیرکلامی کودک را به طور کامل دریافت کنند. گاهی تعبیر بزرگسالان از این نشانه‌ها اشتباه است و گاهی اوقات ناقص.

یادگیری کودکان از طریق بازی

کودکان دنیای اطرافشان و جایگاهشان در این دنیا را از طریق بازی کردن یاد می‌گیرند. البته این فقط در انسان‌ها نیست. شاید دیده باشید که شیرهای نر با آن همه ابهت، ساعاتی از روز را با فرزندان خود بازی می‌کنند؛ چون این بازی باعث می‌شود که بچه شیرها، جسور و شجاع بار بیایند. در واقع در زمان بازی، کودک آزاد است که عمیق‌ترین احساسات و افکار خود را به نمایش بگذارد. برگردیم به شیرها، در زمان بازی، توله شیرها خودشان را در هیبت پدر می‌بینند و با تمام قوا به او حمله می‌کنند!

اجسام و اسباب بازی

در دنیای بازی، در بین حرکات، اجسام و داستان‌ها معانی زیادی وجود دارد. مثلاً هر اسباب بازی می‌تواند نمادی از یک احساس خاص یا مفهومی بسیار پیچیده‌تر باشد. کودکان نمی‌توانند در دنیای بزرگسالان خودشان را بیان کنند ولی اگر کسی بتواند دنیای کودکان را آنگونه ببیند که کودک می‌بیند و معانی آن را بفهمد، ارتباطی موثر با کودک برقرار خواهد کرد. مشاور بازی درمانی همین فرد است. فردی که می‌تواند به دنیای کودک برود.

مقاومت کودک

بازی کردن باعث می‌شود که خودداری و مقاومت کودک کمتر شود و احساسات خود را به اشتراک بگذارد. جلسات درمانی اصلاً کودک را تحت فشار نمی‌گذارد که حتماً صحبت کند. بلکه به کودک اجازه می‌دهد در زمانی که راحت است و به شکلی که راحت است، مسائل را بازگو کند یا به طریقی نشان دهد.

نقش درمانگر

روش بازی درمانی و اتفاقاتی که در جلسات رخ می‌دهد، بسته به نظر درمانگر و نیازهای کودک متفاوت است. برای شروع، بیشتر درمانگران بر بازی کردن کودک نظارت می‌کنند. همچنین ممکن است بخواهند به صورت جداگانه با کودک، والدین یا آموزگاران گفت وگو کند. بعد از یک بررسی دقیق و جامع، درمانگر اهداف درمانی را مشخص و برنامه‌ای برای کودک تدوین می‌کند.

بازی درمانگران به دقت به واکنشی که کودک در زمان جدا شدن از پدر و مادر نشان می‌دهد، به این که در زمانی که تنها است چگونه بازی می‌کند و این که در زمان بازگشت پدر و مادر چه واکنشی نشان می‌دهد، توجه می‌کند.

از طریق نحوه‌ی تعامل کودک با انواع اسباب بازی‌ها و نحوه‌ی تغییر رفتار آن‌ها در هر جلسه، اطلاعاتی زیادی می توان دریافت کرد. ممکن است کودک ترس‌ها و اضطراب‌های خود را در بازی پیاده سازی کند. این کار می‌تواند به او آرامش بدهد یا حالش را بهبود ببخشد و کمکش کند تا مشکل را برطرف کند.

بازی درمانگران با مشاهده و بررسی دقیق این موارد، برای مراحل بعدی برنامه ریزی می‌کنند. هر کودک منحصر به فرد است، برای همین درمانگر باید مطابق با نیازهای هر کودک و بسته به شرایط او، روند درمانی را تغییر بدهد. 

معمولاً پس از چند جلسه، اهداف و دستاوردهای درمانی دوباره بررسی می‌شود. ممکن است در مرحله‌ای از بازی درمانی، درمانگر صلاح بداند که والدین، خواهر و برادر یا دیگر اعضای خانواده وارد جلسه‌ی درمانی شوند. این شیوه به درمان والد و فرزندی (filial therapy) معروف است. درمان والد و فرزندی می‌تواند در حل اختلافات، بهبود پویایی خانواده و سلامت روان کودک موثر باشد.